نام دستگاه‌های موسیقی ایرانی

نام دستگاه‌های موسیقی ایرانی

دستگاه‌های موسیقی ایرانی عبارتند از مجموعه‌ای از چند نغمه یا گوشه متداول، که هر کدام به تناسب نسبت‌های موجود میان نت‌های آنها، در قالب واحدی دسته‌بندی می‌شوند؛ گوشه‌هایی که از تناسبات مشترکی برخوردارند در گروهی واحد قرار می‌گیرند که دستگاه نامیده می‌شود. مانند: دستگاه شور، دستگاه همایون و... در واقع دستگاه یک نوع نظام طبقه‌بندی مبتنی بر تناسبات است. این شیوه طبقه‌بندی همواره امری است نسبی، به این معنا که در طبقه‌بندی نغمات در قالب دستگاه‌ها ما همواره با یک طیف از خصوصیات سر و کار داریم، و نه با مفاهیمی مطلق. شاید ذکر این مثال برای بیان این مفهوم موثرتر باشد؛ حتماً برای شما نیز پیش آمده است که در هنگام مرتب کردن کتابخانه خود، ندانید که مثلاً فلان کتاب را در این قفسه قرار دهید یا آن قفسه. نغمات نیز دقیقاً همین وضعیت را دارند، لذا طبقه‌بندی آنها در نظام دستگاهی امری نسبی است. برای مثال: آواز بیات ترک یکی از متعلقات دستگاه شور است، اما بسیاری از خصوصیات آن به نوعی با دستگاه ماهور مشابه است.

موسیقی سنتی ایران از هفت «دستگاه» و پنج «ردیف آوازی» تشکیل شده است. واژه «دستگاه» به احتمال زیاد از زمان سلسله قاجاریه در موسیقی ایرانی معمول شده است. این کلمه که در حقیقت جایگزین واژه «مقام» گردیده، خود از دو کلمه «دست» و «گاه» ترکیب یافته است. در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز بوده است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر مقامی شکل خاص خود را دارد.

در موسیقی دستگاهی ایران، هر دستگاه شامل چند «گوشه» است. به طرز قرار گرفتن گوشه‌ها و نغمات موسیقی، «ردیف» گویند. این گوشه‌ها از پائین به بالا (از محدوده صدای بم به سمت محدوده صدای زیر)، پشت سر هم چیده می‌شوند. آهنگی که وسعت صوتی اش از همه پائین تر (بم تر) است معمولاً به عنوان اولین آهنگ قرار می‌گیرد و «درآمد» نامیده می‌شود.

گوشه‌های دیگر هر کدام به ترتیب محدوده صوتی، در دنباله درآمد قرار میگرند و به ترتیب ردیف می‌شوند و به این طریق «دستگاه» یا «مقام» را به وجود می‌آورند. گوشه‌ها بنا به ذوق و سلیقه استادان مسلم موسیقی دستگاهی ایران جمع‌آوری گردیده و در مقامات یا دستگاه‌های موسیقی ایرانی با نظم و ترتیب خاصی گنجانده و ردیف شده است. مانند: ردیف میرزا عبدالله، ردیف میرزا حسینقلی، ردیف ابوالحسن صبا و غیره. در موسیقی قدیم ایران هم ترتیب یا ردیف خاصی برای اجرای آهنگ‌ها وجود داشته است.

برای مثال در پیش از ورود اسلام و در دوره سلسله ساسانیان، آهنگ‌های منسوب به «باربد» شامل «هفت خسروانی»، «سی لحن» و «سیصد و شصت دستان» بوده که با هفت روز هفته، سی روز ماه و سیصد و شصت روز سال مطابق بوده است. یعنی هر برنامه موسیقی شامل یک خسروانی، یک لحن و یک دستان بوده است. حکیم نظامی گنجوی در منظومه «خسرو و شیرین» سی لحن باربد را به نظم در آورده است.

دستگاه‌های موسیقی ایرانی را هیچ شخص خاصی به وجود نیاورده است، به آن معنا که این نغمات حاصل ابداع یک فرد نیست بلکه سلیقه قومی مردمان ایران زمین و در طول اعصار متمادی آنها را به وجود آورده و حفظ کرده‌اند؛ لذا نمی‌توان دستگاه‌ها را به شخص خاصی منسوب کرد. «موسیقی دستگاهی» با تمرکز نسبی قدرت سیاسی در دوره سلسله قاجاریه به وجود آمد.

توضیح آنکه پس از فترتی حدوداً صد ساله میان سقوط سلسله صفویه تا دوران ثبات سلسله قاجاریه در زمان ناصرالدین شاه این امکان فراهم آمد که برخی از موسیقی دانان نواحی مختلف ایران در پایتخت متمرکز شوند و به مبادله موسیقایی بپردازند. برجسته‌ترین استادانِ این دوره توانستند موضوعات متفرق را در نظام زیبایی شناسانه واحدی یکپارچه کنند و «نظام دستگاهی» را رسمیت بخشند.

نظام زیبایی شناسانه دستگاهی و طبقه‌بندی مصالح اصلی موسیقی ایرانی در هفت دستگاه و پنج شعبهٔ متفرع آن (پنج ردیف آوازی) در اوایل دوره قاجار نظم گرفت و در میانه این دوره توسط خاندان فراهانی - آقا علی اکبر فراهانی و فرزندانش میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی- شکل نهایی خود را یافت و دیگر در پایان این دوره تثبیت شد.

یکی از خصوصیات اصلی دستگاه‌های ایرانی نت شاهد(شاهد موقت) و نت ایست است که بر اساس این خصوصیات و تناسبات خاص میان نت‌ها و البته چند ویژگی دیگر دستگاه‌ها به دوازده مقام (یا دستگاه) تقسیم می‌شوند. این دوازده مقام شامل، هفت دستگاه و پنج آواز است. آوازها از نظر فنی به نوعی وابسته به یکی از دستگاه‌ها می‌باشند. به عبارتی آوازها، شعبات فرعی از دستگاه‌ها هستند. مقامات (دستگاه‌ها) دوازده‌گانه موسیقی ایرانی به شرح زیر می‌باشند:

    دستگاه شور
    آواز ابوعطا - از متعلقات دستگاه شور است.
    آواز بیات ترک - از متعلقات دستگاه شور است.
    آواز افشاری - از متعلقات دستگاه شور است.
    آواز دشتی - از متعلقات دستگاه شور است.
    دستگاه سه گاه
    دستگاه چهارگاه
    دستگاه همایون
    آواز بیات اصفهان - از متعلقات دستگاه همایون است.
    دستگاه ماهور
    دستگاه نوا
    دستگاه راست پنجگاه

تناسبات تشکیل دهنده دستگاه شور، به نوعی در تمامی دستگاه‌های دیگر موسیقی ایرانی حضور دارد. از این روی می‌توان شور را دستگاه مادر در موسیقی ایرانی نامید.

کلاس آموزش آواز در تهران...